کد مطلب:43166 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:14

گنجینه پرسمان » حديث شناسي

تفسير خطبه صد و چهل و دوم نهج‎البلاغه كه امام علي در آن به مذمت كساني كه به جاي انفاق مال در راه خدا، آن را به افراد پست مي‎دهند چيست؟

«وَ لَيْسَ لِواضِعِ الْمَعْرُوفِ فِي غَيْرِ حَقِّهِ وَ عِنْدَ غَيْرِ أَهْلِهِ مِنَ الْحَظِّ فيما أَتي إِلّا مَحْمَدَةُ الْلِّئامِ وَ ثَناءُ الْأَشْرارِ، وَ مَقالَةُ الْجُهّالِ مادامَ مُنْعِماً عَلَيْهِمْ: ما أَجْوَدَ يَدَهُ وَ هُوَ عَنْ ذاتِ اللهِ بَخَيِلٌ» [و براي كسي كه نيكوئي را در غير مورد شايسته و به غير اهلش انجام بدهد، بهره در آن نيكوكاري نيست مگر سپاسگزاري مردمان پست و شكرگزاري اشرار و سخن نادانان، مادامي كه احسان و نيكوكاري او به آنان استمرار دارد]
از سياق جملات مبارك امام(ع) چنين برمي‎آيد كه منظور آن حضرت، توبيخ كساني است كه كرامت و احسان را براي به دست آوردن شكر و سپاسگزاري مردم پست و اشرار و سخنان خوشايند مردم نادان انجام مي‎دهند. بايد ما اين حقيقت را در نظر بگيريم كه احسان و كرم و لطف و محبت حتي براي انسانها در موارد شايسته نيز نبايد جنبة سوداگري به خود گرفته، و بطور دادوستد انجام بگيرد، چه رسد به اينكه طرف اين معامله مردم پست و اشرار و يا مواردي باشد كه جز تباهي نيكوكاري نتيجه‎اي در بر نداشته باشد. دو جملة اخير «ما أَجْوَدَ يَدَهُ وَ هُوَ عَنْ ذاتِ اللهِ بَخَيِلٌ» دو احتمال دارد:
احتمال يكم ـ اينست كه حرف «ما» براي تعجب استهزايي باشد، بنابراين احتمال معني چنين مي‎شود: «چه دست بخشنده‎اي دارد! آن كسي كه از انفاق مال در راه خدا استنكاف و بخل مي‎ورزد!» لازمة اين معني، چنين است كه شخصي كه در راه خدا نيكوكاري نمي‎كند و احسان در راه خدا روا نمي‎دارد، در حقيقت نيكوكاري و احسان نمي‎نمايد.
احتمال دوم ـ كلمة «ما» نافيه باشد، بنابراين احتمال، معني چنين مي‎شود كه هركس كه در راه خدا نيكوكاري نكند، دست او دست بخشش نيست. اگر قاعدة ادبي مساعد اين احتمال بود، تفسير مزبور صحيح بود، ولي بدانجهت كه صيغة «أَجْوَدَ» فعل نيست كه به وسيلة حرف «ما» منفي شود، بلكه صيغة افعل التفضيل است، در نتيجه حرف «ما» براي تعجب بوده و همان احتمال اول را تقويت مي‎نمايد. و اگر ما نافيه بود، مي‎بايست با جملة فعليه «ما اجاد» طرح شود. حال برمي‎گرديم به شرح فرمودة امام(ع). از اين كلام معلوم مي‎شود كه در آن دوران هم، انجام دادن نيكوكاري‎ها و كرامت و احسان در راه اغراض فاسد مانند رياكاري و جلب حمد و ثناي متملق‎ها و چاپلوس‎ها و همچنين براي مطرح ساختن به عنوان نقل مجالس، شيوع داشته است. و بديهي است كه اين تبهكاريها كه شكل نيكوكاري هم دارد، جز ضايع كردن مال و آلوده ساختن درون هيچ نتيجه‎اي ندارد، بلكه بديهي است اين‎گونه تبهكاريها موجب ورود اختلالات مخرب در زندگي اجتماعي نيز مي‎گردد و معناي نيكوكاري و احسان و كرامت و محبت و امثال اينگونه حقائق ارزشي مشوش مي‎گردد، انسانهاي شريف و فاقد شرافت در جامعه حدود و هويت‎هاي ارزشي و ضدارزشي خود را از دست مي‎دهند. و به طور كلي، بر سر جامعه همان آيد كه مي‎بينيد و مي‎بينيم.
عالي‎ترين وجه نيكوكاري و كرامت و احسان همان است كه خداوند سبحان در قرآن مجيد دربارة احسان و اطعامي كه اهل‎بيت پيامبر اكرم(ص) در سه روز متوالي انجام دادند، فرموده است: «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلي حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً. إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً» الانسان/8 و 9 [و آنان طعام را در راه محبت خداوندي به فقير و يتيم و اسير مي‎بخشند. (و هدفي جز اين ندارند كه) جز اين نيست كه ما براي خدا شما را اطعام مي‎كنيم و از شما هيچگونه پاداش و سپاسي را نمي‎خواهيم.] و با توجه به محتواي اين دو آية شريفه يك انسان باايمان و باتقوي هرگز براي تحصيل مدح و ثنا و حتي تشويق مردم اعم از خوب و بد، احسان و كرامت نمي‎كند، زيرا او به خوبي مي‎داند كه لطف و نيكوكاري و احسان و كرامت با معامله‎بازي‎ها به هرشكل كه باشند، سازش ندارند. همانگونه كه گل براي عطرافشاني و برخوردار ساختن مردم از زيبايي خود، توقع پاداش و حمد و ثنا ندارد و ماه به آن جمال و آفتاب به نورافشاني خود هيچ مزدي از كسي نمي‎خواهند،
گل خندان كه نخندد چه كند
علم از مشك نبندد چه كند

ماه تابان بجز از خوبي و ناز
چه نمايد چه پسندد چه كند

آفتاب ار ندهد تابش و نور
پس بدين نادره گنبد چه كند

«مواضع المعروف: فَمَنْ آتاهُ اللهُ مالاً فَلْيَصِلْ بِهِ الْقَرابَةَ، وَ لْيُحْسِنْ مِنْهُ الْضِّيافَةَ، وَلْيَفْكَّ بِهِ الْأَسِيرَ وَ الْعانِيَ، وَ لَيْعَطِ مِنْهُ الْفَقيرَ وَ الْغارِمَ، وَ لْيَصْبِرَ نَفْسَهُ عَلَي الْحُقُوقِ وَ الْنَّوائِبِ ابْتِغاءَ الثَّوابِ، فَأَنَّ فَوْزاً بِهذِهِ الْخِصالِ شَرَفُ مَكارِمِ الدُّنْيا وَ دَرْكُ فَضائِلِ الْآخِرَةِ إِنْشاءَ اللهُ» [موارد نيكوكاري: پس هركسي كه خدا به او مالي داد، به نزديكان خود بپردازد و مهمان‎نوازي كند، و اسير آزاد كند و زجرديده را با آن مال نوازش بدهد، و از آن مال به مستمند بدهد و وام وامداران را بپردازد و براي تحصيل شايستگي پاداش، نفس خود را براي اداي حقوق و مقاومت در برابر مصائب بزرگ دنيا به صبر و شكيبائي وادار كند، زيرا موفقيت به وصول به اين خصلت‎ها، شرف كرامت‎هاي دنيا است و دريافت فضائل سراي ابدي انشاء الله]
كلام مبارك اميرالمؤمنين(ع)، موارد و مصاديق اكرام و احسان را بيان مي‎دارد، و ترتيب آنها در اين كلام ترتيب اهم و مهم نيست. بديهي است كه اگر نزديكان خود انسان نيازمند باشند و نياز آنان حياتي باشد بر ديگران مقدم مي‎باشند. و همچنين اگر مهمان‎نوازي [مخصوصاً با آن شرايط كه مردم جامعه در دوران گذشته، مهمان را مانند عضو خانواده خود تلقي مي‎كردند.] از اهميت اساسي برخوردار باشد. به همين ترتيب تقدم هر موردي را كه بر موارد ديگر اهميت داشته باشد، بايد مراعات نمود.

---

ترجمه و تفسير نهج‎البلاغه ج 24
آية الله محمدتقي جعفري